ساری امروز از چهره بومی خود فاصله گرفته است. ساری اگر می‌خواهد مقصد گردشگری شود، باید متفاوت باشد. تفاوت در حفظ اصالت است، نه در تقلید از کلان‌شهرها. وقتی یک مسافر از تهران یا شیراز به ساری می‌آید، اگر همان ساختمان‌ها و خیابان‌ها را ببیند که در شهر خودش هست، چرا باید سفر کند؟
«مازندران در دل ساری گم شده است.» این جمله ساده، توصیفی تلخ اما واقعی از آن چیزی است که امروز در مرکز مازندران می‌بینیم. شهری که روزگاری هویت آن با بوی چوب نراد، سقف‌های شیروانی، حیاط‌های گلی و لهجه مازندرانی گره خورده بود، امروز زیر آوار برج‌سازی، آپارتمان‌های بی‌هویت و خیابان‌های عاری از نشانه‌های بومی، در حال محو شدن است. این مقاله تلاشی است برای بازخوانی آنچه از فرهنگ، معماری و هویت ساری باقی مانده و پیشنهادی برای نجات آن پیش از آن‌که دیر شود.
ساری امروز؛ شهری با چهره‌ای ناآشنا
در دهه‌های اخیر، ساری با رشد جمعیت، مهاجرت و فشار اقتصادی، به سمتی رفته که با هویت بومی خود فاصله گرفته است. کوچه‌هایی که روزی با خانه‌های چوبی و حیاط‌های پر از درخت نارنج شناخته می‌شدند، امروز جای خود را به آپارتمان‌های بلند، نماهای سنگی بی‌روح و خیابان‌هایی داده‌اند که هیچ نشانی از مازندران ندارند. در این میان، زبان مازندرانی در فضای عمومی کمتر شنیده می‌شود، بازارهای سنتی جای خود را به پاساژهای مدرن داده‌اند و حتی جشن‌ها و آیین‌های محلی کم‌رنگ‌تر شده‌اند.
هویت بومی؛ گمشده‌ای در دل توسعه
یکی از مهم‌ترین قربانیان توسعه شهری بی‌برنامه، هویت معماری و فرهنگی شهر است. معماری سنتی ساری که مبتنی بر اقلیم مرطوب و فرهنگی بومی بود، به تدریج کنار گذاشته شد. خانه‌هایی با ایوان، سقف‌های شیب‌دار و مصالح محلی جای خود را به ساختمان‌هایی دادند که از تهران و مشهد الگو گرفته‌اند، نه از ساری. این تغییر، تنها ظاهری نیست؛ بلکه حامل پیام از دست رفتن حافظه تاریخی و فرهنگی مردم است.
چرا هویت بومی مهم است؟
شهر بدون هویت مانند انسانی بدون گذشته است. هویت بومی، به شهر معنا، به مردم تعلق و به گردشگر جذابیت می‌دهد. ساری اگر می‌خواهد مقصد گردشگری شود، باید متفاوت باشد. تفاوت در حفظ اصالت است، نه در تقلید از کلان‌شهرها. وقتی یک مسافر از تهران یا شیراز به ساری می‌آید، اگر همان ساختمان‌ها و خیابان‌ها را ببیند که در شهر خودش هست، چرا باید سفر کند؟
نظر کارشناسان؛ توسعه بدون ریشه، توسعه نیست
حسین اسلامی، پژوهشگر حوزه معماری بومی می‌گوید: «مازندران یکی از غنی‌ترین اقلیم‌های فرهنگی و معماری در ایران است. حذف عناصر بومی از بافت شهری ساری، یک خودکشی فرهنگی است.» همچنین، فاطمه رضایی، کارشناس ارشد شهرسازی، هشدار می‌دهد: "توسعه باید با مشارکت مردم و بر اساس هویت منطقه‌ای انجام شود، نه نسخه‌برداری کورکورانه از مدل‌های وارداتی."
تجربه‌های موفق؛ چگونه می‌توان هویت را حفظ کرد؟
در شهرهایی مانند یزد، شیراز و کاشان، با وجود توسعه شهری، بافت تاریخی و هویت معماری حفظ شده و حتی منبع درآمدی برای گردشگری شده است. در کشورهای خارجی مانند ژاپن و اسپانیا، معماری بومی بخشی از برند ملی است. آیا ما نمی‌توانیم ساری را به عنوان شهری با معماری مازندرانی معرفی کنیم؟ آیا نمی‌توان در بازسازی‌ها، از عناصر سنتی مانند چوب، سقف‌های شیب‌دار، ایوان و رنگ‌های طبیعی استفاده کرد؟
آیا هنوز خودمان هستیم؟
این سؤال، پرسشی تلخ اما ضروری است. آیا لهجه مازندرانی هنوز در کوچه‌های ساری شنیده می‌شود؟ آیا فرزندان ما می‌دانند خانه‌های مادربزرگ‌ها چه شکلی بودند؟ آیا می‌توان در دل ساری، نشانی از تاریخ، خاطره و بومی‌بودن یافت؟ پاسخ این سؤال، آینده هویت ماست.
راهکارهای پیشنهادی برای حفظ هویت در توسعه شهری ساری
1. تدوین ضوابط معماری بومی: شهرداری باید دستورالعمل‌هایی برای استفاده از مصالح بومی و فرم‌های سنتی در ساخت‌وسازهای جدید تدوین کند.
2. احیای بافت‌های قدیمی: با حمایت دولت و بخش خصوصی، بافت‌های قدیمی ساری باید مرمت و به مراکز فرهنگی، هنری یا اقامتی تبدیل شوند.
3. برگزاری جشنواره‌های فرهنگی بومی: زبان، لباس، غذا، موسیقی و آیین‌های مازندرانی باید به بهانه‌های مختلف در سطح شهر جاری شوند.
4. آموزش در مدارس: فرهنگ بومی مازندران باید به بخشی از محتوای آموزشی مدارس ساری تبدیل شود.
5. مشارکت مردمی در پروژه‌های شهری: مردم باید در تصمیم‌گیری‌ها حضور داشته باشند تا توسعه شهری با نیازها و ارزش‌های واقعی جامعه هماهنگ باشد.
توسعه با ریشه، آینده‌ای پایدار
ساری باید رشد کند، اما رشدی با هویت. نباید از گذشته فرار کنیم تا آینده‌ای مدرن بسازیم؛ بلکه باید گذشته را در دل آینده زنده نگه داریم. اگر امروز نایستیم، فردا تنها تصویری از یک ساری بی‌چهره در ذهن‌ها باقی می‌ماند. ساری می‌تواند شهر اصالت، هویت و توسعه هم‌زمان باشد؛ اگر بخواهیم.
مازندران را در دل ساری نگه‌داریم، پیش از آن‌که برای همیشه گم شود.
محمود احمدی
مدیرمسئول