استان مازندران، سرزمینی با تنوع اقلیمی منحصربه‌فرد، خاک حاصلخیز و نیروی انسانی ماهر، سال‌هاست که قطب کشاورزی ایران به شمار می‌رود. اما پارادوکس تلخی در این میان وجود دارد: ظرفیت‌های بالقوه‌ای که در غیاب برنامه‌ریزی جامع، هرز می‌روند؛ محصولات ارزشمندی که بدون فرآوری و بسته‌بندی استاندارد، یا خاک می‌شوند یا با کمترین ارزش افزوده بازار داخلی را اشباع می‌کنند. حالا اما با شکل‌گیری منطقه آزاد مازندران، پنجره‌ای نو به‌سوی تجارت بین‌الملل گشوده شده است. پنجره‌ای که اگر به‌درستی بهره‌برداری شود، می‌تواند کشاورزی مازندران را از بحران به شکوفایی برساند. در این نوشتار سعی داریم، نقشه راهی عملی، تحلیلی و انگیزشی برای توسعه صادرات کشاورزی استان با تمرکز بر بازار روسیه و آسیای میانه ترسیم کنیم.
۱. فرصت‌های صادراتی؛ چرا روسیه و آسیای میانه هدف طلایی ما هستند؟
بازارهای روسیه و آسیای میانه در سال‌های اخیر با چالش‌هایی چون کاهش تولید داخلی، تحریم‌های غربی، و نیاز فزاینده به واردات مواد غذایی روبه‌رو بوده‌اند. این کشورها، به‌ویژه روسیه، به واردکنندگانی بزرگ در حوزه برنج، مرکبات، چای، گل‌وگیاه و محصولات باغی تبدیل شده‌اند. مزیت رقابتی مازندران در این بازارها عبارت‌اند از:
نزدیکی جغرافیایی و دسترسی به بندر امیرآباد
کیفیت ممتاز محصولات (مثلاً برنج طارم، پرتقال و نارنگی مازندران)
امکان صادرات زمینی، ریلی و دریایی با هزینه کمتر
وجود تجار، مهاجران و شبکه‌های ارتباطی ایرانی در این کشورها
ترکیه، ازبکستان، مصر و چین از جمله رقبای صادراتی ما هستند. اما ایران، به‌ویژه مازندران، در بسیاری از محصولات باغی و تازه‌خوری، مزیت کیفیت، طراوت و قیمت دارد. تنها چیزی که نیاز دارد، «بسته‌بندی، برندینگ و بازاریابی» هدفمند است.
۲. محصولات استراتژیک؛ چه چیزی را صادر کنیم؟
همه‌چیز قابل صادرات نیست. باید با تمرکز بر محصولات پرتقاضا، ارزش افزوده بالا و امکان فرآوری، استراتژی صادراتی طراحی کنیم:
برنج: بسته‌بندی بهداشتی، برند شده و با برچسب‌گذاری کشور مقصد یا روسی.
مرکبات و کیوی: صادرات تازه و فرآوری‌شده (آب‌میوه، کنسانتره).
چای شمال: با بسته‌بندی مدرن و ارگانیک
گل و گیاه زینتی: صادرات به بازارهای خاص روسیه و قزاقستان
گیاهان دارویی: فرآوری شده برای بازارهای سلامت‌محور آسیای میانه
۳. استانداردسازی و کیفیت؛ صادرات بی‌کیفیت ممنوع!
اگر قرار است در بازارهای جهانی بمانیم، باید زبان جهانی را بفهمیم: کیفیت و استاندارد دو موضوع بسیار مهم هستند. مهم‌ترین اقدامات در این حوزه:
ایجاد مراکز فرآوری و بسته‌بندی در شهرهای کشاورزی‌محور مازندران
آموزش کشاورزان برای تولید ارگانیک و کم‌سم
کنترل زنجیره سرد برای حفظ تازگی محصولات
درج برچسب‌های بین‌المللی، ارزش غذایی و تاریخ دقیق تولید و انقضاء
۴. حمل‌ونقل و پشتیبانی؛ شاهراه موفقیت صادرات
محصول خوب، اگر در مسیر خراب شود، ارزشی ندارد. زیرساخت صادراتی مازندران باید تقویت شود:
استفاده حداکثری از بندر امیرآباد به‌عنوان دروازه دریایی
توسعه مسیر ریلی از ساری و گرگان به مرز اینچه‌برون و ادامه آن به قزاقستان
ساخت سردخانه‌های صادراتی در مبادی خروجی
مشارکت بخش خصوصی در مدیریت زنجیره تأمین
۵. بازاریابی و فروش؛ باید دیده شویم!
یکی از بزرگ‌ترین ضعف‌های ما، نبود حضور فعال در بازار هدف است. برای موفقیت:
شرکت در نمایشگاه‌های بین‌المللی مانند WorldFood Moscow
راه‌اندازی دفاتر فروش در شهرهایی چون مسکو، آلماتی و تاشکند
همکاری با فروشگاه‌های زنجیره‌ای برای عرضه محصولات برند مازندران
راه‌اندازی فروشگاه اینترنتی دو/زبانه (روسی/فارسی) برای مشتریان خرده
۶. حمایت دولت؛ بازیگر پنهان اما کلیدی
دولت باید نقش تسهیل‌گر، نه تصدی‌گر داشته باشد:
اعطای تسهیلات کم‌بهره برای خرید تجهیزات و ارتقای فناوری
کاهش تعرفه‌های صادراتی و تسهیل فرآیند صدور مجوز
اعزام رایزن‌های بازرگانی به کشورهای هدف
آموزش تخصصی صادرات به کشاورزان و جوانان علاقه‌مند
۷. پایلوت و گسترش؛ شروعی کوچک، تغییری بزرگ
پیشنهاد ما این است:
اجرای پایلوت صادرات برنج و مرکبات از طریق بندر امیرآباد به روسیه
ایجاد خوشه صادراتی در شهرستان‌های بابلسر، جویبار، ساری و تنکابن
تحلیل عملکرد صادراتی و اصلاح استراتژی
سپس توسعه به سایر محصولات و شهرستان‌ها
مازندران می‌تواند قلب تپنده صادرات کشاورزی ایران باشد
با برنامه‌ریزی دقیق، نگاه بازاری، تقویت برند و زیرساخت، و حمایت دولتی، مازندران می‌تواند در کمتر از ۳ سال به قطب صادرات کشاورزی ایران در منطقه اوراسیا تبدیل شود. این نه یک آرزو، بلکه نقشه‌ای عملی است که فقط نیاز به اراده، هم‌افزایی و مدیریت دارد.