بررسی‌های مرکز تحقیقات صدا و سیما نشان می‌دهد عواملی چون شرایط اقتصادی و تغییر ارزش‌ها در نرخ فرزندآوری نقش دارند.
فرزندآوری نه تنها پایه‌ای‌ترین عامل در پایداری و رشد جمعیت یک جامعه است، بلکه نقشی کلیدی در تقویت بنیان‌های اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی ایفا می‌کند. جمعیت، به عنوان نیروی محرک توسعه، نه تنها منبع تولید ثروت و قدرت برای کشورها به شمار می‌رود، بلکه با تربیت نسل‌های آینده، آینده‌ای پایدار و پویا را برای جوامع تضمین می‌کند. در این میان، بررسی عوامل موثر بر کاهش یا افزایش نرخ فرزندآوری، مانند شرایط اقتصادی و تغییرات ارزشی، از اهمیت بسیاری برخوردار است، زیرا این عوامل می‌توانند تأثیرات عمیقی بر ساختار اجتماعی و برنامه‌ریزی‌های کلان کشور داشته باشند.
فرزندآوری؛ مسئله‌ای برای دولت‌ها
سحر طالبی، جامعه‌شناس و پژوهشگر مرکز تحقیقات صدا و سیما، در گفت‌و‌گو با خبرنگار باشگاه خبرنگاران جوان در این باره توضیح داد که فرزندآوری به دلیل اهمیتی که برای دولت‌ها دارد، به یک مسئله مهم تبدیل شده است.
او گفت: «جمعیت برای دولت‌ها نه تنها منبع ثروت و قدرت است، بلکه ابزاری ایدئولوژیک محسوب می‌شود و سیاست‌گذاری‌های متعددی بر پایه مدیریت جمعیت انجام می‌گیرد.» طالبی همچنین به بررسی نمونه‌های تاریخی از سیاست‌های فرزندآوری پرداخت و افزود: «نمونه‌های تاریخی مانند سیاست‌های آلمان نازی و رومانی، به‌خوبی نشان می‌دهند که چگونه دولت‌ها برای مدیریت جمعیت به سیاست‌های تشویقی یا تنبیهی متوسل شده‌اند.»
نرخ پایین فرزندآوری در ایران
طالبی با اشاره به کاهش نرخ فرزندآوری در ایران توضیح داد که این نرخ به ۱.۶۷ رسیده است که کمتر از سطح جایگزینی ۲.۱ است و این مسئله زنگ خطری جدی برای آینده جمعیتی کشور است. او در ادامه افزود: «برای توضیح این وضعیت دو رویکرد کلی وجود دارد؛ یکی تبیین اقتصادی و دیگری تبیین ارزشی. هر دو این تبیین‌ها دلایل مختلفی را برای کاهش فرزندآوری ارائه می‌دهند.»
تبیین اقتصادی: اقتصاد، متهم ردیف اول
طالبی در تحلیل تبیین اقتصادی گفت: «وضعیت اقتصادی کشور، شامل تورم، آموزش و بهداشت، به‌صورت عینی بررسی شده است. این بررسی‌ها نشان می‌دهد که شرایط اقتصادی به‌شدت نامطلوب بوده و به عنوان عامل اصلی در کاهش نرخ فرزندآوری نقش دارد.» او با اشاره به نتایج تحقیقات انجام شده در مرکز افزود: «بر اساس پژوهش‌های ما، ۹۰ درصد مردم معتقدند که مسائل اقتصادی دلیل اصلی کاهش فرزندآوری است و این یافته‌ها بیانگر عمق تاثیر مشکلات اقتصادی بر این موضوع است.»
تبیین ارزشی: فرهنگ و تغییرات هویت
عاصفه توکلی، پژوهشگر مرکز تحقیقات، نیز درباره تبیین ارزشی توضیح داد که فرزندآوری تنها نتیجه شرایط اقتصادی نیست و عوامل فرهنگی و تغییرات هویتی نیز در این زمینه نقش مهمی ایفا می‌کنند. او گفت: «روابط اجتماعی افراد در جامعه به‌شدت شکننده و کوتاه‌مدت شده است. از سوی دیگر، توجه به لذت‌های آنی و رویکرد عقلانی‌تر به مقوله ازدواج و فرزندآوری، تصمیم‌گیری در این زمینه را پیچیده‌تر کرده است.» توکلی تاکید کرد که افراد به محاسبات دقیق‌تری برای فرزندآوری می‌پردازند و افزود: «این محاسبات شامل نیاز‌های رفاهی سطح دوم و سوم است که روزبه‌روز بیشتر برجسته می‌شود و بر منطق فرزندآوری تاثیر می‌گذارد.»
برهم‌کنش عوامل اقتصادی و ارزشی
طالبی و توکلی در جمع‌بندی بحث‌های خود تاکید کردند که نه تبیین اقتصادی به تنهایی برای توضیح کاهش نرخ فرزندآوری کافی است و نه تبیین ارزشی. طالبی گفت: «این تعامل میان سطح عینی، که اقتصاد را شامل می‌شود، و سطح ذهنی، که شامل ارزش‌ها و نگرش‌های فرهنگی است، می‌تواند به‌طور کامل‌تری موضوع فرزندآوری را توضیح دهد.»
شکاف میان واقعیت و ایده‌آل‌ها
طالبی با اشاره به پژوهش‌های اخیر گفت: «میانگین تعداد فرزندان واقعی در ایران ۱.۹ است، در حالی که تعداد ایده‌آل پاسخ‌دهندگان ۲.۶ بوده است. این تفاوت نشان می‌دهد که موانعی جدی بر سر راه تحقق ایده‌آل‌ها وجود دارد و افراد نمی‌توانند برنامه‌های خود را مطابق با اهدافشان پیش ببرند.» او تاکید کرد که شکاف میان واقعیت و ایده‌آل، نقش عوامل اقتصادی و ارزشی را برجسته می‌کند.
چالش‌های گروه‌های مختلف اجتماعی
طالبی درباره تفاوت‌های فرزندآوری در گروه‌های مختلف اجتماعی توضیح داد: «در اقوامی مانند بلوچ و عرب که کمتر در معرض ارزش‌های نوین قرار گرفته‌اند، نرخ فرزندآوری بالاتر است. اما در میان اقشار تحصیل‌کرده و ساکن مناطق توسعه‌یافته، این مسئله پیچیده‌تر می‌شود. این افراد به‌طور جدی سوال می‌کنند که آیا می‌توانند هزینه‌های زندگی و رفاه فرزند خود را تامین کنند؟»
او افزود: «با توجه به کاهش نقش دولت در زمینه‌های آموزش و بهداشت، افراد بیشتری به این نتیجه می‌رسند که نمی‌توانند از عهده هزینه‌های فرزندآوری برآیند و این موضوع در تصمیم‌گیری‌های آن‌ها تاثیر می‌گذارد.»
نتایج تحقیقات مرکز تحقیقات صدا و سیما نشان می‌دهد که کاهش فرزندآوری در ایران تنها به وضعیت اقتصادی محدود نمی‌شود.
طالبی تاکید کرد: «این ترکیب عوامل اقتصادی و ارزشی است که نقش تعیین‌کننده دارد. تعامل این دو عامل می‌تواند راهگشای سیاست‌گذاری‌های موثر در این حوزه باشد.»